Eusebii Hieronymi Stridonensis Presbyteri
Commentariorum in Isaiam Prophetam
libri duodeviginti

Liber quartus

Inaequales dictamus libros, et pro diversitate visionum ac sensuum, alius contrahitur, alius extenditur. Itaque finito tertio volumine, transimus ad quartum, qui tertia mensura versuum priore minor est, praesertim cum quintus, quem huic libro subjecimus, historicae explanationis sit, et pene duplicem numerum habeat. Dum enim nolumus conjuncta dividere, et olim interpretata transire, quasi inter duas maris Pontici συμπληγάδας naviculam nostram direximus, quae flante Spiritu sancto, et Domino Salvatore cursum dirigente nostrum, elabitur in pelagus, dicente te, virgo Christi Eustochium: A quatuor ventis coeli veni, spiritus, et mortua ossa vivifica (Ezech. XXXVII, 9): ut quae jacebant in terrae pulvere, spirante Domino, suscitentur.

(Cap. IX.—Vers. 8 seqq.) Verbum misit Dominus in Jacob, et cecidit in Israel. Et sciet populus omnis Ephraim et habitantes Samariam, in superbia et magnitudine cordis, dicentes: Lateres ceciderunt, sed quadris lapidibus aedificabimus: sycomoros succiderunt, sed cedros immutabimus. Et elevabit Dominus hostes Rasin super eum, et inimicos ejus in tumultum vertet, Syriam ab Oriente, et Philisthiim ab Occidente, et devorabunt Israel toto ore. In omnibus his non est aversus furor ejus, sed adhuc manus ejus extenta, et populus non est reversus ad percutientem se, et Dominum exercituum non inquisierunt. Legimus supra (IV Reg. XVI) quod in diebus Achaz filii Joathan, filii Oziae regis Juda, ascenderit Rasin rex Syriae, et Phacee filius Romeliae rex Israel in Jerusalem, ut expugnarent eam. Et (Isai. VII) quod missus sit Isaias propheta in occursum Achaz cum Jasub filio suo, ut ei diceret, ne timeret, et cor illius ne formidaret a duabus caudis titionum fumigantium, eo quod in ipsis esset Syriae et Israel imperium finiendum. Quo non credente propter rei magnitudinem et praesens periculum, jubetur ut sibi postulet signum. Et quia idololatra erat, hoc quoque facere noluit: propterea Dominus nequaquam ipsi regi, sed domui David dat signum filii sui de Virgine nascituri, ad cujus invocationem sint de imminenti periculo liberandi, et caetera quae usque ad praesentem locum interpretati sumus. Multis ergo mysteriis in medio positis, nunc revertitur ad id quod coeperat, et eversionem Rasin et Ephraim, hoc est, Syriae et Samariae vaticinatur: Verbum, inquiens, misit Dominus in Jacob, et cecidit in Israel. Apud Hebraeos DABAR (דבר), quod per tres litteras scribitur consonantes DALETH, BETH, et RES, pro locorum qualitate, si legatur DABAR, verbum significat, si DEBER, mortem et pestilentiam. Quam ob causam plerique sermonis ambiguitate decepti, non verbum dicunt missum esse, sed mortem. Misit ergo Dominus verbum in Jacob, et cecidit in Israel. Regnare voluit Judam, ut Jacob prophetat in Genesi (Cap. XLIX): et Israel, hoc est, decem tribus sibi imperium vindicarunt, de quibus dictum est: Ipsi regnaverunt, et non per me (Ose. VIII, 4). Imperii ergo dignitas, quae in unctione Samuelis post abjectum Saul coeperat in David, missa in Jacob, hoc est, in duodecim tribus, quae Jacob olim vocabantur, cecidit in Israel: non ut LXX transtulerunt, venit: cecidit enim in impiis: quod statutum ad sanctos directum erat. Sciet igitur populus Ephraim et habitantes Samariam, qui propter multitudinem eriguntur in superbiam, et dicunt: Parvum est regnum Judae, et nostri comparatione vilissimum. Itaque illis ruentibus quasi lateribus, nos quadro lapide aedificemus nobis domum. Illorum sycomoris, quae ligna sunt vilia, hostili incursione succisis, nos imperium nostrum cedris exstruemus, quae imputribiles sunt, ut regnum significent sempiternum. Sciat ergo hoc populus omnis Ephraim et habitantes Samariam, quod Syrus qui nunc ei auxilio est, in hostem transeat. Vel certe contra ipsum Syrum, subita adversariorum bella consurgant, et omnes vertantur in tumultum: ita ut contra Israel Syria ab Oriente, et Philisthiim, hoc est, Palaestini ab Occidente moveantur: et simul devorent Israelem. Cumque haec fecerint, nihilominus manus mea extenta, sive excelsa est super Israel, et eos ferire non cessat. Caesique a Deo non revertentur ad percutientem se, nec Dominum quaerent exercituum, vitulos aureos adorantes pro Deo. Juxta anagogen hunc locum nostri ita edisserunt: Misit Deus Filium suum ad Jacob, hoc est, ad Judaeos: et venit ad Israel, hoc est, ad gentium populum, quos et Apostolus appellari dicit Israel (Rom. IX). Alii vero ita: Verbum suum misit Dominus ad Ecclesiam, quae priorem populum supplantavit, et cecidit in Israel, hoc est, in haereticos, qui Deum videre se jactant. Sciant itaque principes eorum, et omnes qui habitant in Samaria, hoc est, qui Dei legem custodire se dicunt, et in ubertate esse virtutum, et fructus afferre justitiae (hoc enim interpretatur Ephraim), qui in superbia cordis sui despiciunt Ecclesiam, et simplicitatem ejus arbitrantes imperitiam, dicunt: pro lateribus illius, quadris lapidibus atque fortissimis aedificabimus Ecclesias nostras, et pro infructuosis arboribus citoque perituris, cedros sublimissimas exstruemus, quas conteret Dominus, et quas justus sub persona impii vidisse se narrat, et non inventum locum earum (Psalm. XXXVI). Dicit ergo Dominus, quod Rasin, qui interpretatur sapientia saecularis, cujus Ephraim utebatur auxilio, vertatur contra eum et omnes inimici ejus adversum illum dimicent, et tam ab Oriente, quam ab Occidente expugnetur, et devoraturi sint Israelem toto ore. Pro quibus interpretati sunt LXX: Et aedificemus nobis turrim: et allidet Deus qui consurgunt contra montem Sion, et inimicos illius dissipabit. Cupiunt enim et in similitudinem Templi Dei, aedificare sibi templum in Samaria; sed quamvis moverint pedes ab Oriente, et dixerint: Venite, aedificemus turrim, et faciamus nobis nomen antequam dispergamur (Gen. XI, 4): Domino impugnante solvetur, et dissipabitur consensus eorum, et linguae eorum contra se invicem dividentur, ne consentientes pejores fiant, sed a se invicem destruantur. Cumque ita percussi sint, et ab hostibus devorati, tamen non revertentur ad Dominum: sed adhuc manus illius ad percutiendum parata est, juxta illud quod legimus in Jeremia: Sine causa percussi filios vestros: disciplinam non recepistis (Jerem. II, 30).

(Vers. 14 seqq.) Et disperdet Dominus ab Israel caput et caudam incurvantem et depravantem in die una. Longaevus et honorabilis, ipse est caput; et Propheta docens mendacium, ipse est cauda. Et erunt qui beatum dicunt populum istum, seducentes, et qui beati dicuntur, praecipitati. Propter hoc super adolescentulis ejus non laetabitur Dominus, et pupillorum illius et viduarum non miserebitur, quia omnis hypocrita est et nequam, et universum os locutum est stultitiam. In omnibus his non est aversus furor ejus, sed adhuc manus ejus extenta. Succensa est enim quasi ignis impietas: veprem et spinam vorabit, et succendetur in densitate saltus, et convolvetur in superbia fumi. In ira Domini exercituum contremuit terra, et erit populus quasi esca ignis. Vir fratri suo non parcet, et declinabit ad dextram, et esuriet, et comedet ad sinistram, et non saturabitur: unusquisque carnem brachii sui vorabit. Manasses Ephraim, et Ephraim Manassen, simul ipsi contra Judam. In omnibus his non est aversus furor ejus, sed adhuc manus ejus extenta. Non solum Dominus hostes Rasin elevabit contra eum, et inimicos ejus vertet in tumultum, Syriam ab Oriente, et Philisthiim ab Occidente, ut devorent Israel toto ore: sed quia non est reversus ad percutientem se, nec requisivit Dominum exercituum, extendet manum ad percutiendum, ut disperdat de Israel caput, et caudam incurvantem et depravantem, eum videlicet, qui recta pervertit (Jerem. II). Qui sit autem caput, ipse interpretatus est, longaevus et honorabilis. Et qui sit cauda, Propheta, inquit, qui docet mendacium, id est, pseudopropheta. Dixit de principibus, nunc optimatibus jungit et populum, quod et magistri et discipuli, et eruditi, et vulgus indoctum pariter pareant. Qui enim beatum dicebant populum, seductores sunt; et qui beati appellabantur, non propter virtutem, sed propter munera, praecipitabuntur in mortem. Unde et supra legimus: Populus meus, qui beatum te dicunt, seducunt te, et semitas pedum tuorum supplantant (Isa. III, 12). In tali populo nullius personae miserebitur Deus: non pupilli, non viduae, quia omnis hypocrita est, aliud simulans, et aliud agens: promittens castitatem, et vivens luxuriose: praeferens paupertatem, et replens marsupium. Unde jungit, et dicit: Et universum os locutum est stultitiam. Propter haec omnia Dominus non cessat irasci, sed adhuc ad percutiendum elevat manum. Et quia ista fecerunt, succendetur quasi ignis impietas, ut non cultum agrum, sed vepres et spinas devoret, nec frugiferas arbores, sed infructuosum saltum, in quo habitant bestiae, rapiens flamma consumat Quam ob rem dicitur quod densitas saltus igne supposito, fumi superbia et altitudine convolvatur. Omne enim quod excelsum est, et in sublime consurgens, superbum appellari potest. Pro quo nescio quid volentes LXX transtulerunt: et devorabit in circuitu collium omnia. Unde et ad iram Domini terra contremuit, et populus ignis factus est pabulum, quia tanta fuit in eo crudelitas, ut ne charissimo quidem germanitatis nomini parceret, sed dextram deserens atque contemnens, saturaretur in his quae sinistra erant: dum voluptatum, et malorum patitur famem, et semper cupit malis pejora sociare. Ipsi quoque Manasses, et Ephraim, qui de uno nati sunt utero, et de eodem parente generati, in tantam rabiem proruperunt, ut hostili odio inter se dissiderent. Legamus Regum et Paralipomenon volumina, et inveniemus Samariae inter se bella civilia, dum alii pro aliis regibus dimicant, et quomodo suis regibus interfectis, in Judae expugnationem concordent. Secundum tropologiam, auferet Dominus caput et caudam, majorem pariter ac minorem. Caudam appellans, non homines, sed jumenta, haereticos esse demonstrat, quae hoc membro utuntur ad stercora protegenda, et ad arcenda parva animalia. Et post caput, et caudam incurvantem jungit et depravantem, quod legis praecepta subvertant, et rectam depravent viam. Longaevum quoque, quia caput est, et pseudoprophetam qui in cauda ponitur, disperdet, et magistros pariter, et discipulos; alios qui propter munera laudant peccatores: alios qui laudati sua mala non sentiunt, nec agunt poenitentiam. Propter hoc in juvenibus eorum non laetabitur Dominus: Vae enim civitati cujus rex adolescens (Eccl. X, 16). Et qui Deum Patrem vel Dominum verum perdiderunt, non impetrabunt misericordiam. Omnis enim haereticus hypocrita est, aliud agens, et aliud simulans, et quidquid loquitur, licet videatur esse sapientia, tamen stultitia est. Propter haec extendit manum suam ad puniendum, et omnes impietates eorum, quasi spinas vorax flamma consumet. Et verba absque virtutibus, quae infructuoso saltui comparantur, involventur fumi superbia. Ad eorum poenam contremiscet omnis humus, et decepti populi aeternis tradentur ardoribus, quia turpis lucri gratia, ne suis quidem parcunt, sed certatim de deceptis populis praedas agunt, relinquentes bona, et in pessimis immorantes. Cumque semper sinistra inveniant, tamen suis numquam satiantur erroribus, vorantes carnem brachii sui, et adversum Ecclesiam pari studio dimicantes. Propter luxuriam, et voluptates, et lucra de populis inter se habent discordiam, ut de una haeresi duae fiant, et rursum ipsae dividantur in partes, ut proprios abducant greges et devorent domos viduarum, et mulierum peccatricum, semper discentium, et numquam ad scientiam veritatis pervenientium (II Tim., III). In omnibus his non avertetur furor Domini, consumens vitia, atque subvertens; sed quanto illi proficiunt ad peccandum, tanto iste amplius manum suam extendit ad poenas.

(Cap. X.—1 seqq.) Vae qui condunt leges iniquas, et scribentes injustitiam scripserunt, ut opprimerent in judicio pauperes, et vim facerent causae humilium populi mei, ut essent viduae praeda eorum, et pupillos diriperent. Quid facietis in die visitationis, et calamitatis de longe venientis? ad cujus confugietis auxilium? et ubi derelinquetis gloriam vestram? ne incurvemini sub vinculo, et cum interfectis cadatis. Super omnibus his non est aversus furor ejus, sed adhuc manus ejus extenta. Haec plerique adhuc contra decem tribus dici arbitrantur, quae habitabant in Samaria, quod ad priora scelera etiam ista sociarint [Al. resociarent]. Nobis autem videtur contra judices tribus Judae, et Jerusalem, Scribas videlicet et δευτερωτάς, sermo propheticus conclamare, quod adversum legem Dei iniquas scripserint leges, et traditionibus suis subverterint judicii veritatem. Deo enim dicente: Honora patrem tuum, et matrem (Exod. XX, 12): illi e contrario monuerunt filios parentibus dicere: Donum quodcumque est ex me, tibi proderit, ne honorent [Al. honorarent] patrem, et matrem (Matth. XV, 5, 6; Marc. VII, 11), et caetera his similia. Propterea autem scripserunt leges pessimas, ut opprimerent pauperes et humiles populi, ut praedas agerent de viduis, et pupillos diriperent. Qui interrogantur quid facturi sint, cum vel captivitatis, vel judicii dies advenerit, et calamitatis de longe venientis, quae multo tempore ante praedicta est. Ad cujus, inquit, fugietis auxilium, cum offenderitis Deum, qui verus auxiliator est, et ubi derelinquetis gloriam vestram? Non enim proderunt divitiae in die furoris, ne vinctos in hostilem terram ducat Assyrius, ne corruatis in praelio (Prov. XI, 4). Et ad extremum sicut in superioribus contra Samariam crebro dixerat: In omnibus his non est aversus furor ejus, sed adhuc manus ejus extenta, etiam contra Judam loquitur, quod non sit finis mali [Al. malitiae] eorum extrema captivitas, sed etiam in hostili terra Domini eos gladius persequatur. Juxta anagogen, omnis haereticus scribit iniquitatem, ut pauperes et humiles populi decipiat, viduas et pupillos diripiat. Qui enim dives est, de quo legimus: Redemptio animae viri propriae divitiae (Prov. XIII, 8), non sustinet comminationem, non cito ab eis capitur. Pauper autem, et qui humilis est et parvus in populis, cito ab eis scandalizatur. Vidua quoque, quae virum perdiderit Deum, et pupillus qui patrem amiserit Creatorem, de quo scriptum est: Deum, qui te genuit, dereliquisti, et oblitus es Dei nutritoris tui (Deut. XXXII, 18), facile supplantantur. Quid igitur facient in die judicii, cum tantos deceperint, et calamitatis de longe venientis? Sicut enim ad justum virum dicitur, Prope est verbum in ore tuo, et in corde tuo (Rom. X, 8); et in alio loco: Regnum Dei intra vos est (Luc. XVII, 2); sic haereticorum calamitas de longe veniet, multo eis tempore praeparata. Ad quem confugient, cum fictum habeant Deum? Cui tradent gloriam suam, cum simulata sint omnia? Nec poterunt evadere vinculum, quo plurimos ligaverunt. Unde et in visione vallis Sion, quae Dei altitudine derelicta, et haeretica humilitate decepta est, dicitur de magistris falsi nominis scientiae: Omnes principes tui fugerunt, et qui capti sunt, dure ligati sunt (Isa. XXII, 3): quodque cum singulis interfectis cadant, et in aliorum nece ipsi pereant, et cum multa patiantur, diesque visitationis advenerit, non sit finis eorum interitus: sed semper sibi impendentem manum Domini pertremiscant. Hucusque contra decem et duas tribus, id est, contra Samariam, et Jerusalem, Dei comminatio est, quae regnante adhuc Achaz, coepit in populo: de quibus duae et semis tribus sub eo captae sunt, et reliquae sub Ezechia, qui Achaz successit in regnum (II Reg. XVI, 17). Sequens Prophetia, contra Assyrios scribitur.

(Vers. 5 seqq.) Vae Assur, virga furoris mei, et baculus ipse est, in manu eorum indignatio mea. Ad gentem fallacem mittam eum, et contra populum furoris mei mandabo illi, ut auferat spolia, et diripiat praedam, et ponat illum in conculcationem quasi lutum platearum. Ipse autem non sic arbitratus est, et cor ejus non ita aestimavit, sed ad conterendum erit cor ejus et ad internecionem gentium plurimarum. Dicit enim, numquid non principes mei simul reges sunt? Numquid non ut Charcamis, sic Chalanno [Al. Chalan et Arphat], et ut Arphad, sic Emath? numquid non ut Damascus sic Samaria? Quomodo invenit manus mea regna idoli, sic et simulacra eorum de Jerusalem, et de Samaria. Numquid non sicut feci Samariae, et idolis ejus, sic faciam Jerusalem, et simulacris ejus? Ponamus in hoc loco translationem LXX, qui ab Hebraico discordat in plurimis. LXX: Vae Assyriis: virga furoris mei ipse est in manibus eorum, iram meam in gentem iniquam mittam, et populo meo praecipiam, ut faciat spolia, et praedam, et conculcet civitates, et ponat eas in pulverem: ipse autem non sic cogitavit, et non ita arbitratus est; sed ut conterat, mens ejus, et disperdat gentes plurimas. Quod si dixerint ei: Tu solus es princeps, respondebit: Non tuli regionem quae est supra Babylonem, et Chalane, ubi turris aedificata est. Tuli autem Arabiam, et Damascum, et Samariam: sicut has tuli, sic omnia regna capiam. Ululate sculptilia in Jerusalem, et Samaria; sicut enim feci Samariae, et idolis ejus, sic faciam Jerusalem et simulacris illius. Primum sciendum est quod in Hebraico non habet Chalane, sed CHALANNO (כלנו). Ultima enim nominis hujus littera non est IOD, ut illi putaverunt, sed VAU, quae litterae sola inter se distant magnitudine. Turris autem aedificata est in campo Sennaar, in quo erant Arec [Al. Arce], Acad, et Chalanne, et Babylon, quae ex confusione linguarum nomen accepit (Genes. XI). Arabia autem non habetur in Hebraeo, sed Emath, quam Syri usque hodie Epiphaniam vocant. Ululate quoque sculptilia in Jerusalem, de suo addiderunt. Quodque supra scriptum est: Si dixerint ei, tu solus es princeps, respondebit, non tuli regionem illam, et illam, sed tuli Arabiam, et Damascum, et Samariam, hunc suggerit sensum: Cum inquit, dixerint Assyrio qui capti sunt, tu princeps es omnium, ille adhuc infirmum se esse sentiens, respondebit [Al. respondit]: Quomodo me vocatis principem, cum tantum Arabiam, et Damascum, et Samariam ceperim, et longe positas nationes trans Babylonem, necdum meae subdiderim potestati? Quo modo autem Arabiam cepi, Damascum, et Samariam, sic omnia mihi regna substernam. Transeamus ad Hebraicum, et quid nobis videatur, breviter annotemus. Vae Assyrio, id est, Sennacherib, quia ipse est virga, et baculus furoris mei, in manu enim ejus indignatio mea, et per illum percutiam gentem fallacissimam, quae inter me semper et idola claudicavit, quae praecepta mea se facturam esse mentita est, et contra populum furoris mei ipsi praecipiam, ut spoliet eum atque praedetur, et redigat in pulverem, et conculcet quasi lutum platearum, id est, ut percutiat eum, et non interficiat, ut vulneret, et non animam auferat. Ipse autem modum iracundiae meae egressus est, et non solum contra Israel, ad quem directus fuerat, sed in gentes plurimas debacchatus est, ut omnia per circuitum regna contereret, et usque ad internecionem gentium plurimarum illius mucro saeviret. Erectus enim in superbiam, haec ausus est dicere: Duces mei aliarum gentium reges sunt, et mihi subjecti, cunctis nationibus imperabunt. Quomodo cepi Charcamis, sic cepi et Chalanno: quomodo Arphad, sic obtinui et Emath, quomodo Damascum, sic mihi subjeci et Samariam. Quomodo caetera regna, quae idolorum cultui serviebant, meis subjeci pedibus, sic et Jerusalem, et Samariam, in qua eadem idola sunt, meae subjiciam potestati. Quo modo cepi Samariam cum idolis suis, sic et Jerusalem capiam, quia eosdem veneratur deos. Pro Charcamis autem LXX addentes de suo, regionem trans Babylonem interpretati sunt, et Chalane ubi aedificata est turris, Arphad penitus relinquentes. Possumus autem juxta translationem eorum, et tropologiae, dummodo pia sit, libertatem, ex eo quod ait, et populo meo praecipiam, ut faciat spolia et praedam, et conculcet civitates, et ponat eas in pulverem, etiam hoc dicere, quod quotidie populo suo praecipiat Dominus, ut adversariorum civitates quae eriguntur contra scientiam Dei, et haereticorum nimio labore constructae sunt, in pulverem redigat, et nihil esse demonstret. Qui intelligens infirmitatem cordis humani, et quod mortali carne circumdatus, non possit perfectam virtutum habere victoriam, nec omnes gentes capere, licet eum alii admirentur, et dicant: Tu solus es princeps, respondebit eis: Multa sunt quae destruere debeo, et adhuc destruere non potui: scio quod nesciam. Et quamquam multa adversariorum argumenta superaverim: tamen sunt pleraque, quae adhuc superanda sunt. Simulque spe futurorum ex his, quae superavit, etiam caeterorum sibi victoriam repromittit. Jubentur autem ululare simulacra Jerusalem, et Samariae: non ipsa quae ficta sunt; sed hi qui ea finxerunt: μετωνυμικῶς hi qui fecerunt, per ea quae facta sunt: ut non solum hi qui in haeresibus idola fabricati sunt, sed qui in Ecclesia per ignorantiam defendunt pro veritate mendacium, ululatu et poenitentia se errasse testentur.

(Vers. 12-14.) Et erit cum compleverit Dominus cuncta opera sua in monte Sion, et in Jerusalem, visitabo super fructum magnifici cordis regis Assur, et super gloriam altitudinis oculorum ejus. Dixit enim, in fortitudine manus meae feci, et in sapientia mea intellexi, et obstuli terminos populorum, et principes eorum depraedatus sum, et detraxi quasi potens in sublimi residentes; et invenit quasi nidum manus mea fortitudinem populorum; et sicut colliguntur ova, quae derelicta sunt; sic universam terram ego congregavi, et non fuit qui moveret pennam, et aperiret os, atque ganniret. LXX pro fructu, sensum, vel mentem magnam interpretati sunt. Post captivitatem Samariae, et Assyriorum victoriam, et comminationem adversum Jerusalem, quia simulacra imitata Samariae, simili sit ferienda sententia; nunc adversum ipsum Assyrium qui elatus est in superbiam, et suae fortitudinis putavit esse quod vicit, Propheta loquitur. Dixit enim Assyrius, cordis tumore se jactans, quod in fortitudine manus suae, cunctas vicerit nationes, et incredibili sapientia omnium possederit terminos. Et juxta LXX tantae potentiae fuerit, ut bellatorum hominum urbes funditus subruerit, totumque orbem quasi nidum apprehenderit, et quasi derelicta ova a matribus, in suam praedam verterit. Et quia semel metaphoram ab avibus, nido et ovis sumpserat, servavit in reliquis, ut diceret: Non fuit qui moveret pennam, et aperiret os, atque ganniret. Tantus, inquit, terror fuit fortitudinis meae atque victoriae, ut ne fletum quidem et gemitum victi libere proderent. Sunt qui haec generaliter contra regnum Assyriorum dici arbitrentur, quod postquam compleverit Dominus cuncta opera sua in monte Sion et in Jerusalem, hoc est, postquam subversa fuerit Jerusalem, Assyriorum imperium destruatur. Mihi autem ex his quae sequuntur, proprie contra Sennacherib regem Assyriorum videtur comminatio. Quod autem ait: Postquam compleverit Dominus cuncta opera sua in monte Sion et in Jerusalem, non subversionem urbis significat, sed obsidionem, quando venit Rabsaces dux Sennacherib, et ea fecit quae in posterioribus idem Propheta commemorat (Isai. XXXVII, 17). Secundum tropologiam, cum Samaria et Jerusalem Domini iram sustinuerint, et in fabricatione idolorum errasse se senserint: tunc destruetur sensus magnus, Assyrius [Al. Assyriorum], qui in tantam contra Dominum inflatus est superbiam, ut sapientiae suae aestimaverit cuncta cessura, et quaevis excelsa dogmata, et dialectica arte munita, concutienda, et penitus destruenda: intantum ut in similitudinem pullorum avium, non valeant in sublime consurgere, et necdum animata insensibilia esse atque torpentia, quod ovorum demonstrat exemplum, et ne mutire quidem, et commovere linguam contra rationem et fortitudinem sui sermonis audire.

(Vers. 15.) Numquid gloriabitur securis contra eum qui secat in ea, aut exaltabitur serra contra eum a quo trahitur? Quomodo si elevetur virga contra levantem se, et exaltetur baculus, qui utique lignum est. Contra Sennacherib, sive ut multi putant, Nabuchodonosor gloriantem atque dicentem: In fortitudine manus meae feci, in sapientia mea intellexi, et reliqua, sanctus Propheta respondit: O stultissime mortalium, Dei iram, tuam putas esse sapientiam, et illius jussionem ad tuam refers fortitudinem? Quomodo si securis glorietur contra eum qui securim tenet, et serra contra illum a quo trahitur, et dicant, cuncta opera quae per securim et serram fiunt, sua arte perfecta. Et si elevet quispiam virgam, et exaltet baculum ad percutiendum quem voluerit, et ipsa virga ac baculus glorientur, et dicant a se percussum esse qui percussus est: sic et tu cum organum Dei fueris voluntatis, erigeris in superbiam, et cuncta quae geruntur, tuae gloriaris esse virtutis. Quidquid autem Assyrio dicitur, et ad haereticorum superbiam, et ad diabolum referri potest, qui securis, et serra, et virga in Scripturis appellatur, eo quod per illum infructuosae arbores succidantur, et dividantur, atque serretur incredulorum duritia, et percutiantur virga qui non recipiunt disciplinam. Haeretici quoque quorum os in coelum ponitur, et lingua eorum pertransit in terram, et sensu quem a Deo in bonam partem acceperunt, abutuntur in contrarium atque perversum, ut loquantur contra eum a quo conditi sunt, et linguae ministerium, quo laudandus est Dominus, vertant in blasphemiam (Psal. LXXII).

(Vers. 16 seqq.) Propter hoc mittet dominator Dominus exercituum in pinguibus ejus tenuitatem, et subtus gloriam [Al. gloriae] ejus succensa ardebit quasi combustio ignis. Et erit lumen Israel in igne, et sanctus ejus in flamma: et succendetur et devorabitur spina ejus, et vepres in die una. Et gloria saltus ejus, et Carmeli ejus ab anima usque ad carnem consumetur, et erit terrore profugus, et reliquiae ligni saltus ejus prae paucitate numerabuntur, et puer scribet eos. Quia ista fecisti, et locutus es quae supra narravi, propterea mittet Dominus Angelum suum, et una nocte centum octoginta quinque millia de tuo morientur exercitu: ita ut potentissimi quique, quos pingues appellat, redigantur in tenuitatem et in nihili: et sicut Hebraei tradunt, illaesis vestibus Assyriorum, corpora occulto crementur ardore: tunc lumen Israel et sanctus, hoc est, angelus, erit in igne et in flamma, et omnes spinae ac vepres Assyriorum, id est, malitia consumetur, non longo tempore, sed uno die atque momento. Et quomodo saltus et Carmelus, qui est mons in Galilaea nemoribus consitus, supposito igne velociter concrematur: sic ab anima usque ad carnem omnis Assyrii gloria consumetur. Tunc spoliatus exercitus fugiet, quod idem in consequentibus Propheta testatur, et de tam innumerabili multitudine quae Carmelo et saltui comparata est, ad tantam veniet paucitatem, ut puer parvulus eos possit numerare et describere. Tradunt enim Hebraei, decem tantum de ejus exercitu remansisse; nostrorum quidam volunt hunc regem typum esse adversariae fortitudinis. Et quomodo in Daniele (Cap. X) legimus principes regni Persarum, et regni Medorum, et regni Graecorum, sic et principem esse Assyriorum, qui propter superbiam sensus magnus vocetur, et in die judicii gehennae tradatur ardoribus, quae praeparata est diabolo et angelis ejus. Et lumen Israel et sanctum, hoc est, ipsum Dominum succendere vepres ac spinas Assyrii, omnemque illius potentiam et innumerabiles populos ad nihili deducendos. Tunc eum timore perterritum, quasi colubrum tortuosum et fugitivum, imminentes poenas velle vitare. Qui autem de saltu et confusione ejus lignisque perituris potuerint evadere, eos dignos existere, qui numerentur et describantur a puero, cujus principatus in humeris ejus est. Hoc ipsum et ad haereticos referri potest: quod postquam Ecclesiastica doctrina illuxerit, et omnes eorum decipulae patuerint, tunc ad tantam veniant solitudinem, ut de saltu et infructuosis arboribus et innumerabili eorum multitudine, quam haeretica fraude deceperant, vix pauci resideant qui eorum sequantur errorem. Pro eo quod nos vertimus, mittet Dominus in pinguibus ejus tenuitatem, LXX transtulerunt, mittet Dominus in honorem tuum ignominiam. Et pro eo quod nos diximus: et sanctus ejus in flamma, illi verterunt: et sanctificabit eum in igne: per quod quidam intelligi volunt poenas atque tormenta ad hoc adhiberi peccatoribus, ut divino igne purgentur. Quodque nos diximus: Et gloria saltus ejus, et Carmeli ejus: Illi interpretati sunt: Exstinguentur montes, et colles, et saltus, quo omnis Assyriorum claritas et superbia, et multitudo humilietur exstincta.

(Vers. 20 seqq.) Et erit in die illa, non adjiciet residuum Israel, et hi qui salvati fuerint de domo Jacob, inniti super eo qui percutit (Al. percutiet) eos, sed innitetur super Dominum sanctum Israel in veritate. Reliquiae convertentur, reliquiae, inquam, Jacob, ad Dominum fortem. Si enim fuerit populus tuus Israel quasi arena maris, reliquiae convertentur ex eo. Consummatio abbreviata inundabit justitiam. Consummationem enim et abbreviationem Dominus Deus exercituum faciet in medio omnis terrae. Ubi in Graeco dicitur: Convertentur reliquiae Jacob ad Deum fortem, pro Deo forti, in Hebraeo scriptum habet EL GIBBOR (אל גבור), duo nomina de sex nominibus, quibus parvulum puerum et filium, qui datus est nobis, supra legimus appellatum. Et pro eo quod scriptum est: Reliquiae convertentur, pro eo dicitur in Hebraeo numero singulari, quod reliquum est convertetur, id est, τὸ ὑπόλειμμα ἐπιστρέψει, in Hebraeo scribitur SAR JASUB (שאר ישוב). Et ex hac occasione sermonis putant Jasub filium Isaiae in signum salvandi ex Israel populi, praecessisse. Quando ergo lumen Israel, et sanctus Carmeli saltus vepresque consumpserit, et rex Assyrius cum paucis fugerit: tunc residui Israel, qui cum Ezechia principe captis caeteris Judaeae urbibus obsidebantur in Jerusalem, nequaquam confident in Assyrio: sicut nunc faciunt sub Achaz rege, qui misit nuntios ad regem Assyriorum dicens: Servus tuus ego sum, ascende et libera me de manu regis Syriae, et de manu regis Israel, qui consurrexerunt adversum me (IV Reg. XVI, 7); quando tulit aurum et argentum, quod inventum est in thesauris domus Domini, et in domo regia, et misit regi Assyriorum munera, audivitque eum rex Assyrius, et venit in Damascum, et cepit eam, et transtulit, et Rasin interfecit; sed liberati ab ipso Assyrio percussore, qui prius amicus, et postea hostis exstiterat, innitentur atque confident super Dominum sanctum Israel, nequaquam falso, ut sub prioribus fecerant regibus, sed in veritate. Quod sub Ezechia factum legimus: ita ut idolis derelictis, converterentur ad cultum Dei. Et quia dixerat reliquias esse salvandas, transit ad posteriora tempora, et plenam salvationem futuram dicit esse sub Christo. Quod et apostolus Paulus intelligens scribit ad Romanos: Isaias autem clamat pro Israel. Si fuerit numerus filiorum Israel tamquam arena maris, reliquiae salvae fient. Verbum enim consumens et brevians in aequitate, quia verbum breviatum faciet Dominus super terram (Rom. IX, 27). Et sicut dixit Isaias: Nisi Dominus sabaoth reliquisset nobis semen, sicut Sodoma facti essemus, et Gomorrhae similes fuissemus (Isai. I, 9). Ubi ergo tanti viri praecedit auctoritas, cesset alia omnis interpretatio. Et revera si legamus Josephum (lib. X, cap. 2), et quanta hominum in Jerusalem, et in Judaea fuerit multitudo, quando passus est Dominus; intelligimus vix paucos in Apostolis et Apostolicis viris ex Judaeis esse salvatos [Al. salvandos]. Abbreviatus autem atque perfectus sermo Evangelicus est, qui pro cunctis laciniosae Legis caeremoniis, dedit praeceptum brevissimum dilectionis et fidei, ut quod nobis fieri noluerimus, ne fecerimus alteri. Unde et Dominus in Evangelio: In his, inquit, duobus mandatis pendet omnis Lex et Prophetae (Matth. XXII, 40). Nonnulli hoc capitulum ad illa tempora referunt, quando sub Zorobabel filio Salatiel, et Jesu filio Josedec, et Esdra, et Neemia quaedam pars populi reversa est in Judaeam. Quibus respondebimus, non eos servare ordinem historiae, maxime cum ea quae sequuntur, non adversum Babylonios, quorum rex Nabuchodonosor fuit, sed adversum Sennacherib regem dicantur Assyriorum.

(Vers. 24 seqq.) Propter hoc haec dicit Dominus Deus exercituum: Noli timere, populus meus habitator Sion ab Assur, in virga percutiet te, et baculum suum levabit super te in via Aegypti. Adhuc enim paululum modicumque, et consummabitur indignatio mea, et furor meus super scelus eorum. Et suscitabit super eum Dominus exercituum flagellum, juxta plagam Madian in petra Oreb, et virgam suam super mare, et levabit eam in via Aegypti. Et erit in die illa: auferetur onus ejus de humero tuo, et jugum ejus de collo tuo, et computrescet jugum a facie olei. Pro petra, quod juxta Hebraicum interpretatus est Aquila, Symmachus et Theodotio ipsum verbum posuerunt Hebraicum SUR OREB. Pro quo LXX interpretati sunt, locum tribulationis: de quo in suo dicemus loco. Difficile, inquit, tibi videtur, o habitator Sion, ut cunctis in circuitu ab Assyrio gentibus subjugatis, tu solus de ejus manibus libereris. Ausculta quae dico: noli timere, populus meus, quod Assur vincente capiaris. Licet enim anno quarto decimo regis Ezechiae (IV Reg. XVIII) ascensurus sit Sennacherib rex Assyrius super omnes civitates Judae munitas, ut capiat eas, et missurus Rabsacen, qui obsessum in Jerusalem populum terreat; tamen hoc scire debes, quod non te gladio, sed virga percussurus sit, et pergens contra Taracham regem Aethiopiae, et Aegyptios ac mare Rubrum per viam Aegypti, baculum tantum suum elevet contra te, et ferire non possit. Adhuc enim paululum, et reversus de Aegypto cum infinita exercitus multitudine, atque obsidere te cupiens, statim mea indignatione ferietur, et flagellum illud, quod quondam adversum Madianitas sub Gedeone (Judic. VII), qui altero nomine vocabatur Jerobaal, suscitavi: quando Oreb et Zebee principes Madianitarum occisi sunt super petram durissimam, id est, silicem, quae Hebraice appellatur SUR, ita ut ex petra et ex rege, qui in ea occisus est, locus petrae Oreb nomen acceperit. Levabit ergo virgam suam super mare Rubrum pergens adversus Aethiopes, et levabit revertens ad te per viam Aegypti: sed statim ut de Aegypto venerit, auferetur onus de humeris tuis et jugum imperii ejus, ac servire desistes. Quod jugum, id est, potentia Assyrii, a facie olei, id est, Dei misericordiae computrescet. Possumus autem hoc quod dixit: In virga percutiet te, et baculum suum levabit super te in via Aegypti: Et rursum: Et virgam suam super mare, et levabit eam in via aegypti: etiam sic intelligere, quod idcirco percusserit plurimos de tribu Juda, et in circuitu regni Jerusalem ceperit civitates, quia non in Deo, sed in Aegyptiis habuerint fiduciam. Unde et Rabsaces exprobrat eis dicens: Ecce confidis super baculum arundineum confractum super Aegyptum. Cui si innixus fuerit homo, intrabit in manum ejus, et perforabit eam (IV Reg. XVIII, 22): sic Pharao rex Aegypti omnibus qui confidunt in eo. Historia Madianitarum in Judicum libro scripta est (Judic. VII), quam et in Psalmo legimus: Pone principes eorum sicut Oreb, et Zeb, et Zebee, et Salmana (Ps. LXXXII, 12). Errant ergo qui putant illud significari tempus, quando in libro Numerorum (Cap. XXV) Madianitae caesi referuntur ab Israel a deserto Sur usque ad montem Dei Oreb: quae aliis apud Hebraeos scribuntur litteris, cum eo tempore non fuerint in monte Oreb, sed in solitudine Sethim. Juxta anagogen praecipitur populo in Ecclesia commoranti, ne timeat adversarios, qui ad pugnandum semper parati sunt, et multa disputatione sua animas subverterunt. Ideo enim eos contra populum Dei pauxillum accipere potestatem, et non tam gladio percutere quam virga, id est, non occidere, sed minari, quia in via ambulaverint Aegypti, et non in Domino sint confisi. Cum autem ad Deum reversi fuerint, et reliquerint iter Aegypti, tunc flagellum Dei judicio suscitandum contra adversarios. Madian enim interpretatur ex judicio: ut spiritu oris ejus, et oleo misericordiae jugum hostium computrescat.

(Vers. 28 seqq.) Veniet in Aioth, transibit in Magron: apud Machmas commendabit vasa sua. Transierunt cursim Gabee sedes nostra (sive ut alibi scriptum reperimus: mansione manserunt); obstupuit Rama, Gaba Saulis fugit. Hinni voce tua, filia Gallim; attende, Laisa, paupercula Anathoth: migravit Medemena: habitatores Gebim confortamini. Adhuc dies est, ut in Nob stetur: agitabit manum suam super montem filiae Sion, collem Jerusalem. LXX: Veniet enim in civitatem Aggai, et transibit in Mageddo: et in Machmas ponet vasa sua: et transibit vallem, et veniet in Aggai. Timor apprehendet Rama civitatem Saul: fugiet filia Gallim: attende Laisa: audietur in Anathot: obstupuit Medemena, et habitatores Gebim. Consolamini hodie in via, ut maneat: consolamini montem filiae Sion, et collem Jerusalem. Multum in hoc loco LXX ab Hebraico discrepant: quam ob rem utramque Editionem posuimus, ut quid nobis videatur in singulis, Christo, si meruerimus [Al. meruimus], inspirante, dicamus. Describit sermo propheticus Assyrii iter pompamque redeuntis de Aegypto Jerusalem, et quanto strepitu quantoque cursu ad oppugnandum eam veniet. Et primum, inquit, veniet in Aioth [Al. Aiath], ubi prae festinatione nimia nolens manere, transibit in Magron, tantamque capiendae urbis habebit fiduciam, ut apud Machmas commendet sarcinas suas, quasi cito subversa urbe rediturus: quibus depositis, transibit eam cursim, et in Gabee habebit diversorium: quo paululum ibidem subsistente, ut lassum refoveat exercitum, Rama urbs vicina terrebitur: Gaba Saulis quondam civitas fugiet. Tunc et filia Gallim, quae Hebraice dicitur BETH GALLIM (בת גלים), ita ejulabit, ut equorum arbitreris hinnitum. Unde, o Laisa, et paupercula, vel obediens, sive humilis Anathoth (tribus enim modis interpretari potest), diligenter attendite, et declimate currentis impetum, si potestis: migravit enim jam de sedibus suis urbs Medemena. Vos autem qui habitatis in collibus, quod interpretatur Gebim, tuti locorum altitudine, confortamini, id est, arma corripite. Adhuc tantum supererat diei, ut stans in oppidulo Nob, et procul urbem conspiciens Jerusalem; agitaret manum suam, atque concuteret super montem Sion, vel despiciens eam atque contemnens, vel insultans et comminans, et admirans, quod toto sibi Oriente subjecto, tam parva civitas potentiae suae audeat repugnare. Haec juxta Hebraeos, ut nobis ab eis traditum est, brevi sermone perstrinximus. Nunc quid juxta LXX editionem Ecclesiastici viri de hoc loco sentiant, subjiciamus. Cum jugum Assyrii, sive ut quidam male arbitrantur, Babylonii, ablatum fuerit de humeris tuis, atque corruptum, fugiens Assyrius Sennacherib, cum paucis reliquiis veniet in Aggai, quae in Hebraico non habetur. Et tanta erit fugientis trepidatio, ut ibi manere non audeat, sed transibit in Mageddo, quam et ipsa Scriptura non continet. Et quia sarcinis suis praepeditus velocius fugere non poterit, deponet vasa in Machmas, et gradu concito transibit vallem, quam et ipsam Hebraeus sermo non resonat: et rursum veniet in Aggai, quae bis in hoc loco ponitur, et in Hebraico non habetur. Ad sonitum fugae ejus contremiscet Rama, civitas Saul: quod perspicue falsum est. Civitas enim Saul appellatur Gaba, ut in Hebraico continetur. Deinde veniet in Gallim: audiet Laisa, audiet Anathoth, contremiscet Medemena. Habitatores autem Gebim et colles, quae sunt in Jerusalem, id est, excelsi quique viri, provocantur ad consolandam Jerusalem: non longo post tempore, sed in praesentiarum, et eadem die dum in via est Assyrius; ut maneant in locis suis, et perturbati timore nequaquam fugiant. Hoc juxta litteram. Caeterum quidam in isto loco, cum falsorum nominum juxta LXX ἐτυμολογίας invenire non possit, nec se in libro Hebraicorum Nominum reperire potuisse testetur, mittit nos ad incertum, ut dicat in extremo mundi tempore, et in consummatione hujus saeculi imminentibus poenis, sensum magnum, principem Assyriorum esse fugiturum: et per diversa loca variosque profectus fugere cupere ab ira Dei. Cumque ille fugerit, habitatores Gebim, id est, excelsas quasque virtutes sermone prophetico provocari, ut consolentur fugientem, doceantque ne fugiat, sed maneat in via, et Dei praestoletur misericordiam; et non solum consolari fugientem, seu in bonis operibus filiam Sion revocare a luctu, et ad salutem poenitentiae provocare, et hos esse colles in Jerusalem de quibus in posteriore parte hujus prophetae legimus: Consolamini, consolamini populum meum, sacerdotes: loquimini ad cor Jerusalem (Isa. XL, 1). Haec dixit, quia rei veritate constrictus aliud quod diceret non habebat. Ecce Dominator Dominus exercituum confringet lagunculam in terrore, et excelsi statura succidentur, et sublimes humiliabuntur, et subvertentur condensa saltus ferro, et Libanus cum excelsis cadet. Putant quidam hunc locum adhuc dici de Assyrio, quod illo contrito, omnes in circuitu nationes, quae ditioni illius subjacebant, succidantur et humilientur, et saltus densissimus subvertatur: per quem μεταφορικῶς populum et principes intelligi volunt. Libanum quoque cum excelsis suis cadere, ut nihil omnino Assyriae resideat potestatis. Alii vero ab hoc loco volunt principium esse de Christo: maxime cum et ea quae sequuntur, et nos de illo, et Circumcisio scripta fateatur. Dixerat supra nomen de Virgine pueri nascituri, quod appellaretur Emmanuel; et postea Prophetissae conceptus utero vocaretur, accelera, spolia detrahe, festina praedari (Isa. VIII, 3), et ipse esset lapis offensionis et petra scandali duabus domibus Israel: cujus principatus esset in humero ejus, et vocaretur sex nominibus: admirabilis, et consiliarius, et Deus, et fortis, et pater futuri saeculi, et princeps pacis: et quod multiplicaretur ejus imperium, et pacis non esset terminus. Nunc in prologo adventus ejus, prius quam dicatur quod de Jesse et David sit genere nasciturus, per translationem fractae lagunculae passio illius demonstratur: quod, volente Deo, idcirco caro ejus morti tradita sit, ut Judaeorum sublimitas destruatur, et excelsi quondam in terram corruant; et Libanus cum suis cedris succidatur, de quo in Zacharia legimus: Aperi, Libane, portas tuas, et comedat ignis cedros tuas: ulula, abies, quia cecidit cedrus, quoniam magnifici vastati sunt (Zach. XI, 1, 2). Quod autem a Patre contritus et percussus esse dicatur, et illud indicio est: Percutiam pastorem, et oves dissipabuntur (Zac. XIII, 7). Et aliud testimonium: Quoniam quem tu percussisti, ipsi persecuti sunt (Psal. LXVIII, 2). Verbum Hebraicum PHURA (פארה), quod Aquila κεραμεῖον interpretatus est, Theodotio Symmachusque verterunt ληνόν, id est, torcular, quod et ipsum juxta inscriptionem trium psalmorum dominicam significat passionem, ipso dicente in Isaia: Torcular calcavi solus, et de gentibus vir non erat mecum (Isa. LXIII, 3). LXX autem pro torculari, novum sensum inferentes, gloriosos interpretati sunt.

(Cap. XI.—Vers 1, 2.) Et egredietur virga de radice Jesse, et flos de radice ejus ascendet: Et requiescet super eum Spiritus Domini, spiritus sapientiae et intellectus: spiritus consilii et fortitudinis: spiritus scientiae et pietatis: et replebit eum spiritus timoris Domini. Usque ad principium Visionis, vel ponderis Babylonis, quod vidit Isaias filius Amos, omnis haec prophetia de Christo est, quam per partes volumus explanare, ne simul proposita atque disserta lectoris confundat memoriam. Virgam et florem de radice Jesse, ipsum Dominum Judaei interpretantur: quod scilicet in virga regnantis potentia, in flore pulchritudo monstretur. Nos autem virgam de radice Jesse, sanctam Mariam Virginem intelligamus, quae nullum habuit sibi fruticem cohaerentem; de qua et supra legimus: Ecce Virgo concipiet et pariet filium (Isa. VII, 14). Et florem Dominum Salvatorem, qui dicit in Cantico Canticorum: Ego flos campi et lilium convallium (Cant. II, 1). Pro radice, quam soli LXX transtulerunt, in Hebraico scriptum habet GEZA (גזע), quod Aquila et Symmachus et Theodotio κορμὸν interpretati sunt, id est, truncum. Et pro flore qui Hebraice dicitur NESER (נצר), germen transtulerunt, ut ostenderent, quod multo post tempore Babylonicae captivitatis, nullo de stirpe David antiqui regni gloriam possidente, quasi de trunco Maria, et de Maria Christus exortus sit. Illud quod in Evangelio Matthaei omnes quaerunt Ecclesiastici, et non inveniunt ubi scriptum sit, Quoniam Nazaraeus vocabitur (Matth. II, 23), eruditi Hebraeorum de hoc loco assumptum putant. Sed sciendum quod hic NESER, per SADE litteram scribatur: cujus proprietatem et sonum inter z et s Latinus sermo non exprimit. Est enim stridulus, et strictis dentibus vix linguae impressione profertur: ex qua etiam Sion urbs scribitur. Porro Nazaraei, quos LXX sanctificatos, Symmachus separatos, transtulerunt, per ZAIN (ז) semper scribuntur elementum. Super hunc igitur florem, qui de trunco et de radice Jesse per Mariam Virginem repente consurget, requiescet spiritus Domini, quia in ipso complacuit omnem plenitudinem divinitatis habitare corporaliter: nequaquam per partes, ut in caeteris Sanctis; sed juxta Evangelium quod Hebraeo sermone conscriptum legunt Nazaraei: Descendet super eum omnis fons Spiritus sancti. Dominus autem Spiritus est, et ubi Spiritus Domini, ibi libertas (II Cor. III, 17). In eodem Matthaei volumine legimus illud quod in consequentibus scribitur: Ecce puer meus quem elegi: electus meus in quo complacuit animae meae: ponam spiritum meum super illum: judicium gentibus proferet (Matth. XII, 18), ad Salvatoris referri intelligentiam, in quo requievit Spiritus Domini, id est, aeterna habitatione permansit: non ut avolaret, et rursum ad eum descenderet; sed juxta Joannis Baptistae testimonium jugiter permaneret, qui ait: Vidi Spiritum descendentem quasi columbam de coelo, et manentem in eo, et ego nesciebam illum: sed qui me misit baptizare in aqua, ille mihi dixit: Super quem videris Spiritum descendentem et manentem in eo, ipse est qui baptizat in Spiritu sancto (Joan. XXXII, 33). Porro in Evangelio, cujus supra fecimus mentionem, haec scripta reperimus: Factum est autem cum ascendisset Dominus de aqua, descendit fons omnis Spiritus sancti, et requievit super eum, et dixit illi: Fili mi, in omnibus prophetis exspectabam te, ut venires, et requiescerem in te. Tu es enim requies mea, tu es filius meus primogenitus, qui regnas in sempiternum. Qui Spiritus Domini appellatur et Spiritus sapientiae; omnia enim per ipsum facta sunt; et sine ipso factum est nihil, quod factum est (Joan. I, 3). Et in Psalmis canitur: Quam magnificata sunt opera tua, Domine! omnia in sapientia fecisti (Ps. XCI, 24). Et Apostolus scribit: Christus Dei virtus et Dei sapientia (I Cor. I). Et in Proverbiis legitur: Deus in sapientia sua fundavit terram, et paravit coelos in prudentia (Prov. III, 19). Et quomodo idem sermo Dei vocatur lux, et vita, et resurrectio: sic spiritus sapientiae et intellectus, et consilii et fortitudinis, et scientiae, et pietatis, ac timoris Domini nuncupatur: non quod diversus sit juxta differentias nominum, sed unus atque idem cunctarum virtutum fons sit atque principium. Absque Christo igitur nec sapiens quis esse potest, nec intelligens, nec consiliarius, nec fortis, nec eruditus, nec pius, nec plenus timoris Dei. Et hoc notandum quod Spiritus Domini, sapientiae, et intellectus, consilii, et fortitudinis, et scientiae, et pietatis, et timoris Domini, id est, septenarius numerus, qui septem oculi in uno lapide dicuntur in Zacharia (Cap. III), requiescat super virgam et florem, qui de Jesse, ac per hoc David stirpe surrexit. Specialiter autem spiritus timoris Domini impleverit eum propter eos qui timore Domini indigent: quia parvuli sunt, quem foras mittit perfecta dilectio. Qui enim timet, poenam habet, et non est perfectus (I Joan. IV, 18). Unde et Apostolus loquitur ad credentes: Non enim accepistis spiritum servitutis iterum in timore: sed accepistis Spiritum adoptionis, in quo clamamus Abba Pater (Rom. VIII, 15). Et in Malachia legimus: Si pater ego sum, ubi est gloria mea? et si Dominus ego sum. ubi est timor meus (Malach. I, 6)? de quo timore cantatur in Psalmo; Venite, filii, audite me: timorem Domini docebo vos (Ps. XXXIII, 12).

(Vers. 3 seqq.) Non secundum visionem oculorum judicabit, neque secundum auditum aurium arguet: sed judicabit in justitia pauperes, et arguet in aequitate pro mansuetis terrae, et percutiet terram virga oris sui, et spiritu labiorum suorum interficiet impium. Et erit justitia cingulum lumborum ejus, et fides cinctorium renum ejus. Haec nos ad primum adventum referimus Salvatoris: Judaei in fine mundi contendunt futura. Porro LXX transtulerunt: Non secundum gloriam judicabit, neque juxta sermonem arguet: sed judicabit humili [Al. humile judicium] judicio, et arguet humiles terrae. Nullius enim personam accipit in judicio: sed Scribis et Pharisaeis ac principibus loquitur: Vae vobis, hypocritae: Et, Auferetur a vobis regnum Dei, et dabitur genti facienti fructus ejus (Matth. XXIII, 13, et XXI, 3). Nec secundum sermonem et auditum aurium corripuit. Illis enim dicentibus: Magister, scimus quia verax es, et viam Dei in veritate doces, et non ad te pertinet de aliquo: neque enim vides in faciem hominum (Matth. XXII, 16): sciens malitiam eorum, respondebat: Quid me tentatis, hypocritae? et caetera his similia. Judicabat autem in justitia pauperes spiritu, quorum est regnum Dei: et arguebat in aequitate mansuetos et humiles terrae, dicens ad Apostolos: Adhuc et vos insipientes estis? Et iterum: Necdum scitis neque intelligitis? Et ad Petrum specialiter: Modicae fidei, quare dubitasti (Marc. VIII, 17)? Vel certe pro humilibus atque mansuetis alios arguebat, qui eos opprimere conabantur (Mat. XIV, 31). Percussit quoque omnia terrena opera virga, sive ut LXX transtulerunt, verbo oris sui, loquens in Evangelio: Nolite putare, quia venerim mittere pacem super terram: non enim veni mittere pacem, sed gladium. Et spiritu labiorum suorum interficiet impium (Mat. X, 34, et Luc. XII, 51): de quo in nono psalmo legimus: Increpasti gentes, et periit impius: nomen eorum delesti in saeculum et in saeculum saeculi (Ps. IX, 6). Et Paulus Apostolus scribit: Quem Dominus Jesus interficiet spiritu oris sui (II Thess. II, 8; Ephes. VI). Percusso autem impio, accinctus est Dominus justitia et veritate et fide. Ipse enim factus est nobis a Deo sapientia, et justitia, et sanctificatio et redemptio (I Cor. I), qui et in Evangelio loquitur: Ego sum lux, et vita, et veritas (Joan. VIII, 6 et XIV). Et de Psalmis dicitur: Veritas de terra orta est: et justitia de coelo prospexit (Ps. LXXXIV, 2). Unde et Apostolus hortatur Ephesios: State ergo succincti lumbos vestros in veritate, et induti lorica justitiae (Eph. VI, 14). Quod si pro veritate, fides legitur, illud dicendum, quod cingulum Domini, quo cinctus est Jeremias (Jerem. XIII), fides credentium sit.

(Vers. 6 seqq.). Habitabit lupus cum agno, et pardus cum haedo accubabit; vitulus, et leo, et ovis simul morabuntur, et puer parvulus minabit eos. Vitulus et ursus pascentur: simul requiescent catuli eorum, et leo quasi bos comedet paleas. Et delectabitur infans ab ubere super foramine aspidis; et in caverna reguli, qui ablactatus fuerit, manum suam mittet. Non nocebunt, et non occident in universo monte sancto meo, quia repleta est terra scientia Domini: sicut aquae maris operientes. Haec quoque Judaei et nostri judaizantes juxta litteram futura contendunt, ut in claritate Christi, quem putant in fine mundi esse venturum, omnes bestiae redigantur in mansuetudinem, et pristina feritate deposita, lupus et agnus pascantur simul, et caetera cum caeteris, quae nunc videmus sibi esse contraria. Quos interrogare debemus, si omnia praesentis loci sic accipiuntur, ut scripta sunt, et nihil refertur ad intelligentiam spiritalem, juxta illud Apostoli, qui ait: Benedictus Deus, et Pater Domini nostri Jesu Christi, qui benedixit nos in omni benedictione spiritali in coelestibus in Christo (II Cor., I, 3), ergo et radix, et virga, et flos non referantur ad sensum: terraque percussa verbo Dei, et interfectus impius spiritu labiorum ejus, sic intelligantur, ut scripta sunt: et docere cogantur, quomodo rebus incorporeis, justitia, et veritate, renes Domini circumdentur? Sed et hoc eos interrogemus, quid dignum sit Domini majestate, ut lupus et agnus pascantur simul, et pardus cum haedo accubet, et leo paleas comedat, et puer parvulus mittat manum suam in foramine aspidum? nisi forte juxta fabulas poetarum, aureum nobis Saturni saeculum restituent, in quo lupi et agni pascentur simul, et mulso vino plena current flumina, et de foliis arborum stillabunt mella dulcissima, lacteisque fontibus omnia complebuntur. Quod si responderint pro beatitudine temporum haec futura, ut absque cujusquam noxa, homines bonis omnibus perfruantur, audiant a nobis, nihil esse bonum nisi virtutem, et nihil malum nisi vitium, dicente Psalmista: Quis est homo qui vult vitam, et diligit dies videre bonos? Compesce linguam tuam a malo, et labia tua ne loquantur dolum. Declina a malo, et fac bonum (Psal. XXXIII, 14; XXX, 27). Divitiae autem, et sanitas corporis, et rerum omnium abundantia, et his contraria, paupertas, infirmitas, et inopia, etiam apud philosophos saeculi, nec inter bona reputantur, nec inter mala, sed appellantur indifferentia. Unde et Stoici, qui nostro dogmati in plerisque concordant, nihil appellant bonum, nisi solam honestatem atque virtutem: nihil malum, nisi turpitudinem. Haec breviter diximus, ut Judaizantes nostros gravissimo somno stertere convincamus. Caeterum juxta vivificantem spiritum facilis intelligentia est. Lupus enim Paulus, qui primum persequebatur, et lacerabat Ecclesiam, de quo dictum est: Benjamin lupus rapax, habitavit cum agno, vel Anania a quo baptizatus est (Gen. XLIX, 27; Act. VIII), vel Petro apostolo, cui dictum est: Pasce agnos meos (Joan. XXI). Et pardus qui prius non mutabat varietates suas, lotus in fonte Domini accubuit cum haedo, non qui a sinistris est, sed qui immolatur in pascha Domini. Et hoc notandum, quod non agnus et haedus habitent, et accubent cum lupo et pardo, sed lupus et pardus agni et haedi imitentur innocentiam. Leo quoque prius ferocissimum, et ovis, et vitulus pariter morabuntur. Quod quotidie cernimus in Ecclesia, divites et pauperes, potentes et humiles, reges atque privatos pariter commorari, et a pueris parvulis, quos Apostolos intelligimus, et Apostolicos viros, imperitos sermone, sed non scientia, regi in Ecclesia. Qui cum inter se disciplina Domini fuerint foederati, ita ut eorum quoque familiae conjungantur, tunc complebitur: Simul requiescent catuli eorum. Leo quoque non carnes comedet, sed paleas, quod scilicet vescatur cibo simplici. Et hic observandum, quod non bos carnes, sed leo paleas comedat. Paleas puto in Scripturis sanctis verba simplicia intelligi. Triticum autem, et interiorem medullam, sensum qui invenitur in littera: et frequenter evenit, ut homines saeculi, mystica nescientes, simplici Scripturarum lectione pascantur. Infans quoque, qui malitia parvulus est, mittit manum in foramine aspidis, et de obsessis hominum corporibus fugat daemones. Qui autem ablactatus est, nequaquam lacte nutritur infantiae, sed jam solido vescitur cibo. Iste in reguli cavernam mittit manum, hoc est, in ipsius Satanae habitaculum, et inde eum extrahit. Unde et Apostolis potestas data est, ut calcarent super serpentes, et scorpiones, et super omnem fortitudinem inimici (Luc. X). Nocere autem et occidere nequaquam poterunt venenata prius animalia eos qui habitaverint in monte sancto Dei, quod interpretatur Ecclesia, de quo in Evangelio dicitur: Non potest civitas abscondi super montem posita (Mat. V, 14). At ne hoc putemus dici de monte Sion juxta Hebraeorum errorem, sequenti versiculo Evangelicae praedicationis sacramenta monstrantur: Quia repleta est terra scientia Domini: hoc est illud quod supra dicebatur obscurius: Habitabit lupus cum agno, et pardus cum haedo accubabit; et juxta consuetudinem suam prophetalia in fine verba panduntur: Sicut aquae, inquit, maris operientes. Quomodo aquae maris operiunt profunda maris, hoc est, terram quae operta est fluctibus, sic scientia Domini omnis terra complebitur. Quam diversorum prius morum conjunctionem etiam beatus Apostolus Petrus in vase linteo (Act. X), quod de coelo dimissum est, se vidisse testatur, habente quatuor principia, quae quatuor mundi plagas intelligimus, ut repletam terram Dei scientia cognoscamus: in quo vase erant quadrupedia, et serpentes, et bestiae, et volatilia coeli, ut quod Arca in diluvio, hoc Ecclesia praestet in mundo. In die illa radix Jesse, qui stat in signum populorum: ipsum gentes deprecabuntur, et erit sepulcrum ejus gloriosum. LXX: Et erit in die illa radix Jesse, et qui consurget, ut princeps sit gentium, in ipso gentes sperabunt, et erit requies ejus honor. Pro requie ejus, in Hebraico positum est, MNUATHO (מנהתו), quod omnes similiter transtulerunt. Pro honore quoque in Hebraeo legitur CHABOD (כבוד), quod perspicue gloriam sonat. Et est sensus: erit mors ejus gloriosa, ut impleatur illud quod Salvator in Evangelio deprecatur: Pater, glorifica me gloria, quam habui prius quam mundus esset apud te (Joan. XVII, 5). Dictum est de nativitate ejus, dictum est de caeteris in medio Sacramentis: venit ad mortem, quae non consueto mortalium nomine, sed quia in Christo erat vita perpetua, requies appellatur. Nos autem, ut manifestum legenti sensum faceremus, pro dormitione, et requie, altero verbo, sed eodem sensu, sepulcrum vertimus. In tempore igitur illo, quando Christi in toto mundo Evangelium coruscarit, et repleta fuerit omnis terra scientia Domini, sicut aquae maris terram operientes, erit radix Jesse, et qui de ejus stirpe conscendet in signum omnium populorum, ut videant populi signum Filii hominis in coelo (Matth. XIV). Qui habebit cornua in manibus suis, in quibus abscondetur fortitudo ejus, ut exaltatus omnia trahat ad se (Abac. III). Sive ut LXX transtulerunt, resurget a mortuis, ut princeps sit omnium nationum, et universae gentes sperent in eo. Quod etiam Jacob (Gen. XLIX, 10) de tribu Juda mystico sermone testatur: Non deficiet princeps ex Juda, neque dux de femoribus ejus, donec veniat cui repositum est, et ipse erit exspectatio gentium. Et erit in die illa, adjiciet Dominus secundo manum suam ad possidendum residuum populi sui, quod derelinquetur ab Assyriis, et ab Aegypto, et a Phetros, et ab Aethiopia, et ab Aelam, et a Sennaar, et ab Emath, et ab insulis maris. Et levabit signum in nationes, et congregabit profugos Israel, et dispersos Judae colliget a quatuor plagis terrae: et auferetur zelus Ephraim, et hostes Juda peribunt. Ephraim non aemulabitur Judam, et Judas non pugnabit contra Ephraim. Et volabunt in humero Philisthiim per mare, simul praedabuntur filios Orientis: et Idumaea et Moab praeceptum manus eorum, et filii Ammon obedientes erunt. In die illa, hoc est, in illo tempore, de qua et supra dictum est, cum surrexerit radix Jesse in signum populorum, sive ut dominetur gentium, apponet Dominus secundo manum suam, ut nequaquam juxta nostros Judaizantes in fine mundi, cum intraverit plenitudo gentium, tunc omnis Israel salvus fiat (Rom. XI); sed haec omnia in primo intelligamus adventu. Neque enim possumus, cum una dies dicatur et nunc et supra, illam referre ad primum adventum, et istam ad secundum: ne per haec quae sequuntur, et illa quae praecesserunt ad eum referenda sint Christum, quem Judaei necdum venisse, sed venturum esse contendunt. Post vocationem igitur gentium, quae quondam in caudam reputatae sunt, Israel in caudam reputabitur (Sup., cap. X): ut apponat Dominus secundo manum suam, et possideat residuum populi sui, de quo et supra legimus, non omnem Israel, sed reliquias esse salvandas, quae relictae fuerint ab Assyriis et ab Aegypto, et a diversis per circuitum nationibus. Primum enim duodecim Apostoli, et septuaginta, et centum viginti animae, et quingenti, quibus pariter congregatis Dominus apparuit, deinde tria millia, et quinque millia Judaeorum in Dominum crediderunt. Jacobus quoque ad Paulum apostolum loquitur, qui et ipse de reliquis erat: Vides, frater, quanta millia sint Judaeorum credentium? hi omnes aemulatores legis sunt (Act. XXI, 20). Et in eodem volumine legimus: Erant autem in Jerusalem habitantes Judaei viri timorati, de universis gentibus quae sub coelo sunt, qui omnes mirabantur atque dicebant: Nonne isti Galilaei sunt, et quomodo nos audivimus unusquisque linguam nostram, in qua nati sumus? Parthi, et Medi, et Elamitae, et habitantes in Mesopotamia et Syria, Cappadocia, Ponto et Asia, Phrygia et Ramphilia, et Aegypto et Libya, et Cyrene, et advenae Romani, Judaei et Proselyti, Cretes et Arabes audivimus loquentes eos nostris linguis magnalia Dei (Act. II, 5 seqq.). De his igitur universis gentibus per Apostolos Israel reliquiae salvabuntur. Tradunt Ecclesiasticae historiae, quod Apostoli in toto orbe dispersi Evangelium praedicarint: ita ut quidam Persas Indosque penetrarent, et Aethiopia daret manus suas Deo, et trans flumina Aethiopiae inde Christo munera deferrentur. Ac ne solum orientales populos significare videatur, jungit et reliqua: Et ab insulis maris. Insulas autem maris occidentalem plagam significat, quae Oceani ambitu clauditur. Levabit igitur signum Crucis in universas nationes, et de synagogis Judaeorum primum Israel populum congregabit, ut Apostoli praeceptum Salvatoris implerent, qui dixerat: Ite ad oves perditas domus Israel (Matth. X, 6). Denique et Paulus ad incredulos loquitur ex Judaeis: Vobis oportebat primum loqui verbum Dei; sed quoniam repulistis illud, et indignos vos judicastis aeternae vitae, ecce convertimur ad gentes, sicut praecepit nobis Dominus (Act. XIII, 46, 47). Quatuor autem plagas, orientem, et occidentem, meridiem et septentrionem significat, ut per haec mundi vocatio demonstretur. Eo tempore, inquit Isaias, nequaquam Ephraim et Judas, qui nunc, me prophetante, inter se hostili odio dissident, inimici erunt, sed juxta Ezechielis prophetiam, duae virgae in unam virgam copulabuntur, et jungentur in Christi Ecclesia, qui prius fuerant separati (Ezech. VII), ita ut in gentibus communi labore desudent, et volent in humero Philisthiim per mare, hoc est, primum maritimis praedicent Palaestinis [Al. Palaestinae] et per mare volucri cursu pergant ad caeteras nationes. Sive juxta LXX Interpretes: volabunt in navibus alienigenarum, mare simul praedabuntur: quod de unius Pauli apostoli exemplo intelligamus, qui per Pamphiliam, et Asiam, et Macedoniam, et Achaiam, et diversas insulas atque provincias, ad Italiam quoque (Act. XXVIII), et ut ipse scribit, ad Hispanias, alienigenarum portatus est navibus (Rom. XV). Igitur Ephraim et Judas, id est, qui de duodecim tribubus in Christum crediderunt ex Judaeis, simul praedabuntur Orientem, et in Idumaea et Moab extendent manus suas, juxta illud quod sub persona David Christus mystice loquitur: In Idumaeam extendam calceamentum meum: mihi alienigenae servient (Ps. LIX, 10). Hae enim gentes eo tempore quo Isaias prophetabat, adversariae erant populo Judaeorum, et idcirco nunc dicit quod postquam surrexerit radix Jesse, ut regnet in gentibus, et vexillum Crucis ob salutem totius orbis fuerit elevatum, tunc etiam Idumaea et Moab et filii Ammon, omnis scilicet Arabiae latitudo dent Apostolis manus, et in locis idololatriae Christi Ecclesiae suscitentur. Et desolabit Dominus linguam maris Aegypti, et levabit manum super flumen in fortitudine spiritus sui, et percutiet eum in rivis septem: ita ut transeant per eum calciati. Et erit via residuo populo meo qui relinquetur ab Assyriis, sicut fuit Israel in die qua ascendit de terra Aegypti. Quomodo Idumaea et Moab, et filii Ammon tradent manus suas Apostolis, ut obediant Evangelicae praedicationi, sic ipse Dominus qui in Apostolis suis illa perfecit, desolabit non mare juxta LXX, sed juxta Hebraeos, linguam maris Aegypti, quae prius contra Dominum blasphemabat et superstitioni Aegyptiae praeerat. Unde et in Psalmis legimus: Hoc mare magnum et spatiosum, ibi reptilia quorum non est numerus (Psal. X, 25, 26). Quibus infertur: Draco iste quem plasmasti, ut illuderet ei. Desolabit igitur, sive interficiet, hoc est ἀναθεματίσει, ut Theodotio, Aquila et Symmachus transtulerunt, linguam maris Aegypti, et levabit manum suam super flumina Aegypti in fortitudine spiritus sui, vel spiritu violentissimo, quod regnum intelligimus Romanorum. Regnante enim Caesare Augusto (Luc. II), quando flos de radice Jesse conscendit, et in orbe Romano prima facta est descriptio, potentissimum prius regnum Aegyptiorum, quod multis duravit aetatibus, Cleopatrae morte destructum est, et percussus est amnis Aegyptius in septem rivis, sive in septem vallibus. Nilus enim aquarum multarum, qui prius uno fluebat alveo, et intransibilis erat, in septem valles humillimas et rivos divisus est atque concisus, ut calciatis pedibus transiretur. Hoc autem Tropologice significat, quod gentem Aegyptiorum, in tantum idololatriae et vanissimae superstitioni deditam, ut accipitres, noctuas, canes, et hircos, et asinos, divino nomine consecrarent, de infinita regni potentia per singulos Romani imperii judices distribuerit, ut alium judicem habeat Thebe, alium Libya, alium Pentapolis, alium Aegyptus, alium Alexandria, et diversae regiones, quas νόμους Aegyptii vocant. Propterea autem sub metaphora Nilus divisus in partes est, et scissus [Al. caesus] in rivos, ut possit absque ullo impedimento Evangelicus sermo discurrere, et ad populos Aegypti ultimos pervenire. Et quomodo temporibus Moysi Rubrum siccatum est mare, ut populus de Aegypto transfugeret: sic e contrario Aegypti flumina siccabuntur, ut reliquiae populi Dei, quae ab Assyriis et diversis gentibus salvabuntur, transeant in Aegyptum, nequaquam fugientes eam, sed capientes et suo calcantes pede. Prudens et christianus lector hanc habeat repromissionum prophetalium regulam, ut quae Judaei et nostri, immo non nostri Judaizantes, carnaliter futura contendunt, nos spiritualiter jam transacta doceamus, ne per occasionem istiusmodi fabularum et inextricabilium juxta Apostolum (II Tim. II) quaestionum, judaizare cogamur.

(CAP. XII.—Vers. 1, 2.) Et dices in die illa: Confitebor tibi, Domine, quoniam iratus es mihi: conversus est furor tuus, et consolatus es me. Ecce Deus Salvator meus, fiducialiter agam, et non timebo, quia fortitudo mea, et laus mea Dominus Deus, et factus est mihi in salutem. Qui prius in solitudine dixeratis, quando ascendistis de terra Aegypti, et mare siccatum est Rubrum: Cantemus Domino, gloriose enim magnificatus [Al. honorificatus] est (Exod. XV, 1), et reliqua: nunc percussa lingua maris Aegypti, et flumine illius arefacto atque conciso, et humiliato, glorificate Dominum, et dicite: Confitebor tibi, Domine: quoniam qui iram merui et furorem tuum, misericordiam consecutus sum; tu es enim Salvator meus, id est, Jesus, et nequaquam fiduciam habeo in idolis, nec timebo quae non sunt timenda; sed tu es fortitudo mea, et laus mea, qui factus es mihi in salutem. Audiat sceleratissima haeresis, factum Dominum his qui salvantur, et quorum prius Dominus non erat, ut creationem in Scripturis sanctis atque facturam, non semper conditionem eorum quae non erant, sed interdum gratiam in eos qui meruerint sibi Deum fieri, intelligamus.

(Vers. 3.) Haurietis aquas in gaudio, de fontibus Salvatoris. Quem supra Emmanuel, deinde, spolia detrahe, festina praedari, et reliquis appellarat nominibus, ne videretur alter esse praeter eum quem Gabriel Virgini nuntiavit, dicens: Et vocabis nomen ejus Jesum, ipse enim salvum faciet populum suum (Matth. I, 21): nunc vocat Salvatorem, et de ejus fontibus aquas praedicat hauriendas, nequaquam de aquis fluminis Aegypti, quae percussae sunt, neque de aquis fluminis Rasin, sed de fontibus Jesu, hoc enim Hebraeorum lingua Salvator exprimitur. Unde et ipse clamabat in Evangelio, Qui sitit, veniat ad me, et bibat. Qui crediderit in me, sicut dicit Scriptura: Flumina de ventre ejus fluent aquae vivae. Hoc autem, inquit Evangelista, dicebat de Spiritu sancto, quem credentes in eum accepturi erant. Et in alio ipse loquitur Evangelii loco: Qui biberit de aqua quam ego dedero ei, non sitiet in aeternum: sed aqua quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam (Joan. VII, 8; IV, 13, 14). Fontes Salvatoris, doctrinam intelligamus Evangelicam, de qua in sexagesimo septimo psalmo legimus, In Ecclesiis benedicite Deo Domino de fontibus Israel (Psal. LXVII, 27).

(Vers. 4, 5.) Et dicetis in illa die, confitemini Domino et invocate nomen ejus: notas facite in populis adinventiones ejus: mementote, quoniam excelsum est nomen ejus. Cantate Domino, quoniam magnifice fecit: annuntiate hoc in universa terra. Haec praecipiuntur ab Apostolis et reliquiis Israel his qui de gentibus crediderunt: ut soli confiteantur Domino, et idolis derelictis, invocent nomen ejus: et cuncta opera ejus praedicent infidelibus; ut sciant, quoniam solus excelsus est: cui cantandum sit quod magnifice fecerit, et in omni orbe illius misericordia praedicetur.

(Vers. 6.) Exsulta et lauda, habitatio Sion: quia magnus in medio tui Sanctus Israel. Primum dicendum juxta litteram: O habitatio Sion, exsulta et lauda Deum tuum, quod qui tuus ante videbatur Deus, et modicis Judaeae terrae claudebatur angustiis, nunc repleverit omnem terram scientia sua, et de morte consurgens, regnet in gentibus, et ipsum nationes deprecentur, atque adorent; ita dumtaxat, ut adjiciat secundo manum suam et possidendum quod reliquum est populi sui, et congregandos profugos Israel, et dispersos Juda colligendos a quatuor plagis terrae: quia seminarium Evangelii per Apostolos, qui ex Judaeis erant, processit a fontibus Israel. Melius autem est, ut Sion, id est, speculam in sublimibus collocatam, interpretemur Ecclesiam, de qua et quinquagesimus psalmus canit: Benigne fac, Domine, in bona voluntate tua Sion, et aedificentur muri Jerusalem (Psal. L, 20); ut acceptabile fiat in ea Deo sacrificium justitiae, oblationes, et haulocausta, et vitulus, quem filio poenitenti pater clementissimus immolavit (Luc. XV).

Index              Poster